ائتلاف احمدی‌نژاد با پایداری‌ها

محمدرضا راه‌چمنی*: انتخابات ریاست‌جمهوری ویژگی‌هایی دارد که در انتخابات مجلس وجود ندارد. در گزینش فرد به عنوان رییس‌جمهور همه مردم قضاوت می‌کنند و مردم راحت‌تر می‌توانند از میان نامزدها و تفکرات آنها انتخاب کنند.
 

اهداف پشت‌پرده حمله ترکیه به داعش

چرا دولت آنکارا دست به گزینه نظامی زد؟

هدف ترکیه از ورود به صف مبارزان داعش، تلاش برای پایان بخشیدن به داستان داعش در منطقه نیست؛ بلکه این کشور با اتخاذ سیاستی مبهم و چندوجهی در پی تضعیف نیروهای رقیب خود به ویژه ایران و حکومت بشار اسد در خاورمیانه است.
 

ترکیه گرفتار در دو جنگ متفاوت

آنکارا به خواسته خود می‌رسد؟

جنگنده‌های ترکیه بامداد شنبه حملات هوایی را به پایگاه داعش در سوریه انجام دادند و هم‌زمان مواضع حزب کارگران کردستان در شمال عراق را نیز بمباران کردند.
 

دستِ پیش سرافراز

رئیس صداوسیما: انتقادهای دولت سیاسی است

رسانه ملی همواره در مظان این اتهام است که رفتارش جناحی است. یک‌بار «ضرغامی» رئیس پیشین، در همان روزهای بعد از خروجش از صداوسیما گفته بود: «نادیده‌گرفتن یک جناح سیاسی براساس اهداف صداوسیما بود». اگرچه او بعدا حرف خود را تصحیح کرد و گفت: «بنای حذف هیچ جریانی در دوره من در صداوسیما نبوده است. هرگز حذف یک جریان سیاسی را تأیید نمی‌کنم».
 

چگونگی رسیدن به توسعه سیاسی

کوروش یعقوبی*: ادوارد شیلز نظریه پرداز سرشناس در سال 1960 در کتاب «توسعه سیاسی دولت های جدید» که به عنوان منشور توسعه گرایی جدید مطرح شد معتقد است پنج مرحله برای رسیدن به توسعه سیاسی وجود دارد.
 

سیاست‌مداران بی‌شناسنامه!

کاوه بهلولی قشقایی؛ کمتراز صد سال است که شناسنامه در ایران، رسمیت یافته است. پدران و پدربزرگان ما و شاید هم، پدر پدربزرگان ما، اولین کسانی بودند که در ایران صاحب شناسنامه شدند به عبارتی، هنوز افرادی هستند که دوران بی شناسنامگی (هویت اسنادی) را به یاد داشته باشند.
 

همگرایی منطقه‌ای

همه خبرگزاری‌ها خبر دیدار وزیر خارجه ایران از سه کشور کویت، قطر و عراق را در صدر اخبار و گزارش‌ سیاسی خود از خاورمیانه قرار دادند. ظریف وزیر خارجه در اولین فرصت پس از توافق هسته‌ای، دور جدید دیپلماسی منطقه‌ای ایران را با سفر به سه کشور عربی در حوزه خلیج فارس آغاز کرد.
 

روشنفکران و سپهر سیاست

به‌جای نفرین بر تاریکی‌، بهترست شمعی برافروزیم

...جامعه ما به فعالیت فرهنگی و اجتماعی نیاز مبرم دارد، اما جریانات افراطی‌واپس‌گرا و دلواپس مآب، هر چند مدتهاست از سوی مردم رد به سینه‌شان خورده است، همچنان با تکیه بر زر و زور و تزویر خود در تکاپوی بازگشت مجدد به قدرت هستند...

 

در دولت احمدی‌‌نژاد مهاجرت به پایتخت بیشتر شد

چرا تهران آمال مهاجران است؟

هاجرت پدیده بدی نیست و سبب توسعه و تحرک اجتماعی در منطقه می شود، اما در ایران مهاجرت مدیریت شده وجود ندارد و برای همین مشکلات فراوانی را به وجود آورده است. در میزگرد مهاجرت اعلام شد: مهاجرت پدیده بدی نیست و سبب توسعه و تحرک اجتماعی در منطقه می شود، اما در ایران مهاجرت مدیریت شده وجود ندارد و برای همین مشکلات فراوانی را به وجود آورده است.

---

 

امید کریمی- زهرا تالانی: مهاجرت از روستا به شهرهای بزرگ پدیده ای است که همواره کشورهای درحال توسعه با آن مواجه اند اما برخی کشورها با سیاستهایی این پدیده را مهار می کنند و به نفع کلیت جامعه استفاده می کنند. کارشناسان معتقدند در کشورهایی که مهاجرت مدیریت شده نیست، به شدت آسیب‌زا است و حاشیه نشینی‌هایی را به وجود می آورد؛ بیکاری، شیوع جرایم مختلف، اعتیاد و ...

در ایران هم این مهاجرتها از دهه 50 که شدت گرفت، تاکنون بدون برنامه بوده و باعث بزرگ شدن شهر تهران، خالی شدن روستاها و  رشد آسیب های اجتماعی شده است. گزارش های مرکز آمار هم نشان می دهد که از سال 1385 تا 1390 تعداد مهاجرتها به تهران بیش از گذشته بوده است.

در همین زمینه میزگردی را با حضور محمد میرزایی، رئیس انجمن جمعیت شناسی و استاد دانشگاه، پرویز اجلالی جامعه شناس و استاد دانشگاه و حسین ایمانی جاجرمی، دانشیار گروه مطالعات توسعه اجتماعی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار کردیم.

مشروح این میزگرد را می خوانید:

آخرین آمار نشان می دهد که از سال 1385 تا 1390 حدود یک میلیون نفر به تهران مهاجرت کردند. چرا اینقدر آمار مهاجرت به تهران بالاست تا حدی که گفته می شود تهران در حال انفجار است؟

میرزایی: این آمار برای 5 سال است بنابراین سالی 200 هزار نفر مهاجر وارد استان تهران می شود که مربوط به کل شهر تهران یعنی اسلامشهر، رباط کریم، شهریار می شود. الان شبکه های مهاجرتی در استانها تشکیل شده. یکی از دانشجویان دکتری بر روی این موضوع کار کرده بود که مهاجران مثلا از یک شهر تصمیم می گیرند به تهران مهاجرت کنند و این مهاجرتهای شبکه ای از آذربایجان شرقی به اطراف تهران زیاد شده است. اما وقتی گروهی از یک شهری مهاجرت می کنند یعنی شرایط مبدا سکونت برای زندگی مناسب نیست که تمایل به مهاجرت دارند . از طرفی شهری هم که به آن هجرت می کنند هم از نظر مسائل اقتصادی ، صنعتی، فرهنگی و اجتماعی بسیار مهم است چون آنها مثلا در مناطق 22 گانه تهران که قدرت جذب آنها را ندارد نمی روند و به حاشیه کشیده می شوند.

اجلالی: نخست این که آمار مهاجرت در ایران زیاد دقیق نیست. دوم این که میان مهاجرت به شهرهای بزرگ و رکود اقتصادی رابطه مستقیمی وجود دارد. علت اصلی مهاجرت برخلاف آن چه در افواه رایج است، کمبود امکانات و خدمات در روستاها یا شهرهای کوچک نیست، بلکه کمبود فعالیت اقتصادی است. و به هرحال از نظر اقتصادی هیچگاه نمی توان امکانات شهرهای بزرگ را به روستاها و شهرهای کوچک برد. در شهرهای بزرگ از نظر اقتصادی پدیده ای وجود دارد به نام صرفه مقیاس. معنی صرفه مقیاس این است که در شهرهای بزرگ چون منابع اقتصادی (مثل سرمایه مالی، نیروی کار، مهارت، خدمات) درجوار هم قرار دارند، فعالیت های اقتصادی به صرفه می شود و بازدهی کار وسرمایه بیشتر است. بنابراین وقتی رکود اقتصادی به وجود می آید و کارخانه ها و مزارع و شرکت ها تعطیل می شوند، مردم بیکار شده و به مراکز بزرگ شهری روی می آورند، زیرا همواره در شهرهای بزرگ در هر شرایطی کار و درآمد بیشتر از شهرهای کوچک و روستاهاست. بنابراین با توجه به این که ما درشرایط رکود تورمی شدید بودیم، افزایش مهاجرت فصلی یا حتی دائمی به مراکز شهری بزرگ طبیعی است. اما ما به طور تاریخی از مرحله گذر جمعیتی عبور کرده ایم و اگر اقتصاد راه بیفتد و سرمایه گذاری های جدید با مکان یابی درست انجام شود، از مهاجرت به تهران بسیار کاسته خواهد شد.

مهاجرت برای شهری مانند تهران که درحال انفجار است خوب است؟ نباید اجازه مهاجرت به تهران را داد؟

ایمانی جاجرمی: مهاجرت جنبه مثبت و منفی دارد. دکتر اجلالی از نگاه عقلانیت فردی مهاجران، نگاه کردند که درست است چون فرصت اقتصادی و اجتماعی که در مهاجرت به کلان شهرها و پیرامون آنها نصیب شان می شود در مقایسه با روستاها یا شهرهای کوچکی که پیشتر در آن زندگی و کار می کردند، بیشتر است و درآمدی که در شهر می توانند بدست آورند را در روستا ندارند. از نظر امکانات آموزشی و بهداشتی هم به همین صورت. اما اگر از سطحی کلان به موضوع نگاه کنید ابعاد منفی آن مشخص می شود. برای مثال ما شاهد یک عدم تقارن جمعیتی در ایران به نام ماکروسفالی شهری هستیم، مثل کسانی که کله بزرگ دارند و بدن کوچک. الان کشور دچار این پدیده شده و تهران به عنوان سری که بیش از اندازه بزرگ شده فاصله جمعیتی اش با شهر دوم که مشهد است چندبرابر است درحالی که کارشناسان تفاوت دوبرابری را مرسوم می دانند اما وقتی تهران 5 برابر شهر دوم باشد نشان دهند مشکلات بنیادین است. البته این مشکل از دهه 50 در ایران که اولین مطالعات مربوط به مهاجرت و حاشیه نشینی را موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران انجام داد وجود دارد اما انتظار می رفت بعد از انقلاب و تغییر رویه های اداری ما کمتر شاهد این پدیده باشیم. چون مهاجرتی که از دهه 40 شروع و در دهه 50 به اوج خود رسید را متخصصان «توسعه و شهرنشینی وابسته» می گویند. قرار بود بعد از انقلاب به دنبال قطع وابستگی به خارج و شکوفایی اقتصاد داخلی، توجه به جامعه روستایی بیشتر شود و فاصله ها میان مناطق کشور از میان برود، اما الان آمار مهاجرت نشان می دهد که شهرنشینی وابسته ادامه دارد و حتی بر شدت آن اضافه شده است و ساختارهای اجتماعی و اقتصادی بر همان مدارهایی می چرخند که دهه 40 پایه گذاری شده است و مبتنی بر الگوی شهرنشینی وابسته به صنعت با اتکا به درامدهای نفتی است. البته آن چه در این میان برجسته شده سهم بازار مستغلات شهری است که به تعبیر دیوید هاروی، مدار دوم سرمایه داری را تشکیل می دهد. از میان رفتن نظم ارگانیک شهرها و نابودی باغ ها و فضای سبز بخشی از رونق گرفتن این شیوه کسب درآمد سرمایه دارانه بوده که سیاست های تامین مالی شهرداری ها وسعت آن را خارج از حد تصور کرده است. بنابراین آثار منفی مانند عدم تعادل های منطقه ای که در دهه 50 افرادی مانند فیروز توفیق شناسایی کردند همچنان وجود دارد.

دکتر ایمانی جاجرمی

به نظر شما چرا همچنان مشکلات وجود دارد؟

ایمانی جاجرمی: اولین مشکل به نبود یک عقلانیت برنامه ریزی در سرزمین ما بازمی گردد. الان مرزها خالی می شود و استانهای حساس مانند سیستان و بلوچستان جمعیت خودش را از دست می دهد اما در مکانهایی که جایی برای سرمایه گذاری و ساخت و ساز بیشتر ندارند و درحال انفجار هستند مانند تهران بازهم شاهد تراکم سرمایه و سودجویی هستیم که پیامد آن جذب بیشتر جمعیت و در نتیجه تراکم و ازدحام بیش از پیش خواهیم بود. در تهران نمی توانید دنبال آرامش باشید، این شهر کارگاه بزرگی برای بازار ساخت و ساز شده که به نوعی همه از خرد و کلان در آن شریک شده اند. حتی شهرکهای مسکونی هم آسایش ندارند و دامنیه ساخت و ساز و سودجویی ارضی به آن ها کشیده شده است. مثال بازر آن تبدیل فضای سبز پیش بینی شده در طرح اولیه شهرک اکباتان به فضای تجاری مگامال است. این نشان می دهد که ساختارهای کلان و دیدگاه هایی مورد نیاز برای سیاست گذاری و برنامه ریزی ملی در سطح سرزمین در این سالها فراموش شده اند. به خصوص در دولت قبل که چنین عقلانیتی مسخره می شد. یعنی پوپولیسم که حاکم شد برنامه ریزی مبتنی بر عقلانیت و مطالعات از بین رفت. تنها جایی که امید می رفت بحث آمایش سرزمین و برنامه ریزی منطقه ای را دنبال کند یعنی سازمان مدیریت و برنامه ریزی هم منحل شد؛ به نظر من الان باید تصورمان را از تهران تغییر دهیم. دیگر شهری به نام تهران نداریم! آن چه در این سال ها شکل گرفت یک «انبوهه شهری» است. در گذشته شمیرانات، شهر ری و تهران سه هویت مستقل داشتند اما الان اصلا قابل تفکیک نیست و مرزهای این انبوهه شهری تا دماوند و قزوین هم رفته است و محور شرقی و غربی تهران رشد زیادی کرده است. در این میان سیاستهای مدیریت شهری متناسب با این وضعیت جدید نداشته ایم و شاهد هستیم که به جای داشتن یک مدیریت شهری کلان شهری یا منطقه شهری، هریک از شهرداری ها و دهیاری های موجود در استان تهران، ساز خود را می زنند و آشفتگی کامل بر این مجموعه حاکم است، فرصتی بی نظیر برای رانت جویان و فرصت طلبان!

آقای دکتر میرزایی به نظر شما اینکه همه به سمت تهران مهاجرت می کنند به خاطر زیاد بودن جمعیت و کمبود امکانات در نقاط دیگر است که جمعیت را جذب خودش کرده و الان سر بزرگ و بدن کوچک دارد؟

میرزایی: موضوع تمرکز نقشها در تهران است. وقتی همه امکانات در تهران باشد جمعیت هم به این سمت کشانده می شود البته کشورهای درحال توسعه عموما با این پدیده مواجه هستند. آقای دکتر جاجرمی درمورد تفاوت جمعیت شهرها توضیح دادند منظورشان این بود که تفاوت دو شهر بزرگ از هم نباید خیلی باشد الان کشور آلمان یکی ازمناسب ترین توزیع های جمعیتی را در شهرهای خودش دارد. متاسفانه تفاوت جمعیت خیلی فاصله داریم و تمام امکانات صنعتی ، اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی را در تهران متمرکز کرده ایم.

دکتر میرزایی

موضوع انتقال پایتخت هم برای همین عدم تمرکزگرایی در تهران بود.

میرزایی: بله کشورهای استرالیا، برزیل، پاکستان هم این کار را کردند اما باید برنامه ریزی شود چون هزینه بر است مثلا وقتی پرند یا سمنان را برای این موضوع در نظر گرفتند، زمین گران شد و هیچ کاری هم انجانم شد. بنابراین حذف تمرکز در تهران بیشتر کمک می کند الان حتی برای مساجد با کیفیت و خوب هم مردم به تهران می آیند. به هرحال باید توجه داشت که مهاجرت بالاخره یک راه حل و پاسخ به نیاز است و فرد به خصوص در مهاجرت روستا به شهر ناگزیر است به خاطر بیکاری و مشکلاتی که دارد تن به مهاجرت بدهد. در مهاجرت بین اللملی جاذبه کشور هم مهم است اما در مهاجرت داخلی فرد مهاجر ناگزیر به ترک خانه و کاشانه اش است. در مهاجرت شبکه ای بالاخره فرد قوم و خویشی دارد اما عده زیادی هم هستند بدون شناخت وارد شهری مانند تهران بزرگ می شوند، بنابراین کسی که مهاجرت می کند مستاصل و ناچار است. در تایید صحبتهای آقای دکتر اجلالی، کارنامه مهاجرت خیلی درخشان است و تمام تحرک های اجتماعی و اقتصادی که در طول تاریخ به وجود آمده با این مهاجرتها بوده است . اما مهاجرتهای بی رویه که ناشی از عدم قدرت جذب شهرها در سالهای اخیر بوده مشکلاتی را هم به وجود آورده است. اخیرا در مشهد و تبریز هم این مشکل مهاجرت به وجود آمده است چون مسئله جذب اقتصادی و فرهنگی بسیار مهم است و بسیاری از مشکلات و آسیبهایی که عنوان می کنید به خاطر عدم جذب فرهنگی و تفاوت فرهنگهاست. البته کسی قصد توهین به مهاجران ندارد اما مطالعات نشان می دهد که میانگین جرم در میان مهاجران بیشتر است چون کنترل اجتماعی برای مهاجران کمتر از بومیان است و آنها نیاز اقتصادی دارند که ممکن است زمینه خطا را فراهم کند. بنابراین من باز تاکید می کنم تمرکزی که در تهران وجود دارد میل به مهاجرت را بیشتر کرده است.

بنابراین با توجه به آسیبهایی که که مهاجرت دارد چندان هم خوب نیست. به دلیل همین آسیب هاست که خیلی ها می گویند نباید اجازه ورد مهاجران به تهران را داد و موانعی برای ورود مهاجران گذاشت.

اجلالی: همان طور که پیش از این گفتم، مهاجرت به خودی خود مفید ولازم است. آنچه مشکل زاست مهاجرت مدیریت نشده است. خیال می کنید چند درصد از مردم تهران بازماندگان خانواده های تهرانی یک قرن پیش هستند؟ یکی از ویژگی های شهراز بدو تاریخ تاکنون مهاجر پذیری و گونه گونی جمعیتی بوده است. اگر سرنوشت مهاجران دهه های گذشته را مطالعه کنید، می بینید که بسیاری از آنان از نخبگان کشور هستند. چند درصد از وزرا، نمایندگان مجلس، تا استادان دانشگاه و صاحبان صنایع و بنگاه های تجاری مهم نسل اندر نسل ساکن تهران بوده اند؟ مهاجران فقیر شهرهای بزرگ ممکن است در نسل اول دچار مشکل شوند اما مطالعات نشان داده در نسل دوم به بعد جا می افتند و نفع می برند و نفع می رسانند. لطفاً از آن هایی که تقاضای کار غیرعملی وشکست خورده جلوگیری از مهاجرت مردم به تهران را دارند بپرسید خودشان اهل کجا هستند .منظور آن ها در واقع این است که حالا که ما آمدیم کافی است بقیه نیایند.

اما نمی شود جلوی مهاجران را نگرفت  مدیریت نکرد.

اجلالی: برای این که مسئله روشن شود باید به برخی تصورات غلطی اشاره کنم که در دهه های 1960 و 1970 رایج بوده و امروزه متخصصان آن ها راکنار گذاشته اند. این قضایا به سرزنش قربانی یعنی مهاجران منجر می شد. مثلاً این تصور که گویا مهاجران به اقتصاد شهر کمک نمی کنند زیرا برخی از آن ها دربخش غیر رسمی فعالیت می کنند. این حرف کاملاً غلط است. درهمه کشورهای درحال توسعه بخش غیر رسمی نقش مهمی در اقتصاد کشور دارد. شما خیال می کنید اگر رشد اقتصادی وجود داشته باشد و مهاجران یا غیر مهاجران بتوانند دربخش رسمی شاغل شوند حاضرند دربخش غیر رسمی با امنیت شغلی پایین مشغول کار شوند؟ پس اشکال در رکود اقتصادی است نه در مهاجرت درشرایط رکود وبیکاری، مهاجران فقیر اگر به شهر نیایند از گرسنگی خواهند مرد. افزون بر این مطالعات نشان داده اند که بخش غیر رسمی چه شاغلان آن مهاجر باشند چه شهروندان قدیمی بسیار برای اقتصاد مفیدند. چرا راه دور برویم تا همین چند سال پیش و در تمام دو دهه 1360 و1370 اگر مسافرکش های شخصی (یعنی بخش غیررسمی حمل ونقل شهری) نبود، سرعت جابه‌جایی در تهران تا حد غیرقابل باوری سقوط می کرد. آیا اتوبوس وتاکسی ها می توانستند حمل ونقل شهری با سرعتی به وجود آورند که جوانان بتوانند هم درس بخوانند هم کار و یا دوکاره شوند و به دام فقر نیفتند؟ بعضی ها سر وصدا راه می اندازند و می گویند که مهاجران کوپن فروش می شدند. آیادر آن سالها کوپن فروشی خدمت لازمی نبود؟ در آن شرایط هم سهمیه بندی لازم بود وهم کوپن فروشی. حتا اگر فرض کنیم همه مهاجران فقیر بودند و دربخش غیر رسمی کار می کردند و کوپن فروش یا مسافرکش شخصی می شدند باز برای اقتصاد مفید بودند. در حالی که این روزها بسیاری از مهاجران از طبقه متوسط هستند که برای استفاده از امکانات فرهنگی تهران و کار مناسب با تحصیلاتشان به تهران می آیند. یک تصور غلط دیگر این بود که می گفتند مهاجران مجرم هستند و با آمدن آن ها جرم وجنایت زیاد می شود. این حرف هم با مطالعه رد شده است. آن چه ما می دانیم این است که در برخی محله های حاشیه ای مهاجر پذیر جرم بالاتر از محلات مرکزی است اما نمی توانیم بگوییم که این مهاجران هستند که مرتکب جرم می شوند. مجرمان حرفه ای سابقه ومهارت ارتکاب جرم را دارند و لازمه این کار اقامت طولانی مدت در شهر است. اتفاقاً مهاجران فقیر مردم بسیار محتاط و اهل مصالحه هستند، زیرا برای حل مشکلات معیشتی خود باید محتاط باشند وبا مردم کنار بیایند نه این که گستاخی کنند. گاه مجرمان حرفه ای برای فرار از قانون در این محله ها آشیانه می کنند. البته کنارگذاشتن تصورات غلط درباره مهاجران به معنای موافقت با بزرگ شدن بیش از ظرفیت تهران وسایر شهرهای بزرگ نیست .من با حرف دکتر ایمانی و دکتر میرزایی کاملاً موافقم که تمرکز بیش ازحد فعالیت ها در تهران و مهاجرت مدیریت نشده مضر به حال مملکت است اما با انداختن تقصیر این نا به هنجاری به گردن مهاجرت و مهاجران مخالفم. تا وقتی ما در درجه اول رشد اقتصادی نداشته باشیم و از رکود تورمی خارج نشویم متمرکز شدن روی مهاجرت اشتباه است .اگر رشد اقتصادی نباشد مردم بیکار وگرستنه خواهند بود چه در شهر بزرگ باشند چه درشهرکوچک یا ده. فقط شهر بزرگ امکان بیشتری برای زنده ماندن به آن ها می دهد. پس ما باید رشد اقتصادی به وجود آوریم ودر درجه دوم ما باید همان طور که دکتر ایمانی فرمودند سیاست توسعه منطقه ای و آمایش سرزمین داشته باشیم تا همه فعالیت ها در یک نقطه شهری جمع نشوند .اشکال کار اینجاست که ما در سیاستگذاری های خود هیچ جایی برای مهاجرت در نظر نگرفته ایم .

یعنی مهاجرت مدیریت شده می تواند سبب توسعه شود و حتی به سیاستهای دولت هم کمک کند؟

اجلالی: مهاجرت باید مدیریت شود. یعنی این که ما باید مهاجرت راهمچون یک ابزار سیاستگذاری برای توسعه به کار بگیریم.تا به جای این که بار خاطر شود یار شاطر باشد .مثلاً در منطقه ای می خواهیم محیط زیست راحفاظت کنیم ونمی خواهیم فاضلاب صنعتی صنایع بزرگ به طبیعت آسیب برساند اما در همان منطقه جوانان بسیاری داریم که برای اشتغال نیازمند فعالیت های اقتصادی اند .خوب ما می توانیم در این استان آموزشگاه ها ودانشکده های صنعتی راه بیاندازیم وفارغ التحصیلان آن را جذب استان مجاور کنیم که در حال صنعتی شدن است ونیازمند نیروی متخصص .در این صورت ما مهاجرت را وارد سیاست های توسعه کرده ایم ونتیجه این که مهاجرت بد نیست مهاجرت مدیریت نشده همراه با رکود اقتصادی بد است و نکته آخر این که دکتر میرزایی به انتقال پایتخت در برزیل و پاکستان اشاره کردند ونگفتند در هردو کشور این پروژه شکست خورده است هنوز هم جمعیت کراچی بیشتر از اسلام آباد است .انتقال پایتخت پروژه ای است پرخرج وبیفایده.

دکتر اجلالی

ایمانی جاجرمی: من چند نکته دراین باره دارم؛ افزایش مهاجرت نشان دهنده شکست در برنامه های شهری و اقتصادی است چون آنها ناگزیر به مهاجرت هستند و گاهی این تغییر مکان انتخاب بین مرگ و زندگی است. وقتی یک روستا منابع آبی ندارد و تمرکز بخش عمده ای از سرمایه گذاریها در تهران است، این مساله باعث جذب جمععیت می شود چون همانطور که عنوان شد دافعه مبدا و جاذبه مقصد سبب مهاجرت می شود. جالب است که در این سالها با برنامه هایی به مهاجرت دامن زدیم مثلا پردیس نزدیک تهران قرار بود یک شهرک دانشگاهی- پژوهشی 70 هزار نفره باشد اما با طرح مسکن مهر، جمعیت پذیری آن الان به یک میلیون و 700 هزار نفر رسانده شده است. یا منطقه 22 قرار بود برای فعالیتهای ورزشی و فرهنگی تهران باشد اما الان ساخت و سازها زیادی در آن انجام شده است و توان جذب جمعیت این منطقه زیاد شده است. طبقه متوسط شهرهای کوچک که دستشان به دهانشان می رسد به همین مناطق مهاجرت می کنند . پس نباید خیلی تعجب کنیم که جمعیت زیاد می شود چون شرایط را فراهم کردیم .در دهه40 و 50 مهاجرت به این شکل نبود مهاجرت سخت بود و امکاناتی مانند مدرسه در مناطق حاشیه نشین نبود اما الان با دست خودمان در جایی که نباید تمرکز جمعیت باشد، امکانات فر اهم آورده ایم و شرایط کالبدی را ایجاد کرده ایم، بدون این که به ظرفیت های اکولوژیک یا تعادل های منطقه ای فکر کنیم. سوال این است آیا ظرفیت های عمومی هم به همین میزان زیاد شده است؟ یعنی توانسته ایم بزرگراه ها را زیاد کنیم یا راه حلی برای آلودگی هوا داشته باشیم؟ از طرفی تهران جمعیت فقیر را در خودش راه نمی دهد و بیرون می کند . اگر جریان زندگی مستاجران را دنبال کنید متوجه می شوید مثلا ابتدا در غرب و مناطق شمال غربی ساکن هستند بعد به مرور زمان به جنوب و حتی شهرهای اطراف کشانده می شوند چون تهران گران می شود و پول آنها زیاد نمی شود. پس تهرانی ها نگران نباشند و رشد قارچ گونه شهرهای اطراف مانند اسلامشهر و ملارد به خاطر این جمعیتی که تهران از خود رانده یا جرات مهاجرت به آن را نداشته اند. تهران جای سکونت پولدارانی است که می توانند هزینه های زندگی خود را در این شهر گران بدهند. کسانی که نتوانند از عهده هزینه مسکن و زندگی در تهران برآیند درغیراینصورت باید اطراف تهران ساکن شوند؛ شما شیب اقتصادی و اجتماعی را می توانید در پراکنش جمعیت بینید .

به قول شما تهران فقرا را راه نمی دهد. اما آیا این اتفاق در تمام دنیا می افتد؟ آیا می توانیم به گونه ای عمل کنیم که با موانع غیر امکاناتی مثلا جمعیت اصفهان به تهران نزدیک شود؟

ایمانی جاجرمی: در نقاطی که برنامه ریزی برای مهاجرت وجود دارد اینگونه نیست. در کشور فرانسه هم مدتی مشکل ما را داشتند و در کتاب بهشت پاریس و بیایان فرانسه که در دهه 50 نوشته شده به این موضوع اشاره شده است. اما بعد به فکر آمایش سرزمین می افتند و تبدیل به هدف ملی می شود یعنی همه دولتمردان صرف نظر از گرایش های سیاسی خود آن را قبول می کنند که تابع این سیاست باشند. اگر بتوانیم به این مرحله برسیم که نیاز به برنامه ریزی منطقه ای برای کشور داریم و همه باید تابع آن باشد امکان آن وجود دارد که بتوانیم مهاجرت به تهران را کنترل کنیم. در برنامه چهارم موضوع آمایش سرزمین مطرح بود اما دولت آقای احمدی نژاد آن را کاملا تعطیل کرد. یعنی 8 سال خلاف برنامه حرکت کردیم و اتفاقا در همین سالها مهاجرت هم بیشتر شده است.

آمایش سرزمین سالهاست مطرح می شود اما همانطور که اشاره شد در این سالها کنار گذاشته شده است. آیا مهاجرت و مشکلات آن باید در کشور ما تبدیل به بحران شود تا به آن توجه شود؟ مثلا وقتی دریاچه ارومیه به مرز بحران رسید مسئولان توجه کردند، آیا این موضوع هم باید به اینجا برسد؟

میرزایی: مهم ایجاد قطب جذب است یعنی اگر امکانات باشد جمعیت هم کشانده می شود این قطب کشاورزی، صنعتی و اقتصادی می تواند باشد اما باید برنامه ریزی کرد چون تردیدی نیست با وجود امکانات جمعیت کشانده می شود. در کشور بنگلادش، آقای یونس توسعه صنایع دستی را برای جلوگیری مهاجرت از روستاها پیشنهاد کرد و اتفاقا بی تاثیر هم نبود. توانایی ایران در این زمینه خوب است و ما هم می توانیم روی این موضوع سرمایه گذاری کنیم.البته این یک نمونه است و می توان قطبهای جاذبه را ایجاد کرد. من در جایی گفته بودم که عامل انفجار جمعیت در سالهای 1335 تا 1365 سبب نابودی دریاچه ارومیه و زاینده رود شد که با حفرچاههای عمیق و سدهای غیرضرور سبب نابودی آنها شدند اما سوءمدیریت را اعلام کردند که این موضوع هم مهم است . چون در این سالها کشور در تمام مسائل به خاطر سو مدیریت ضربه خورده است. بنابراین در روستاها و شهرهای کوچک باید جاذبه های اقتصادی، صنعتی و اجتماعی ایجاد کرد.

اجلالی: این که ما صبر کنیم تا مسئله ای به بحران تبدیل شود بعد به راه حل بیندیشیم به این معناست که ما برنامه ریزی نداریم. پس مشکل ما برنامه ریزی درست است چه در بعد اقتصادی چه در بعد سرزمینی. به دو نکته دیگر هم بدنیست اشاره کنم اول مسئله حفظ محیط زیست. رشد سریع کلان شهرها ومجموعه های شهری آن هم بدون برنامه ریزی شهری درست مثل وضع تهران ضد محیط زیست است و دوم این که روستا ها ظرفیت چندانی برای جذب فعالیت ندارند .دریک روستای دور افتاده که نمی شود کارخانه بزرگ زد .هرچقدر هم در روستا ها کار کنیم حداکثر بیست درصد مهاجران را بتوانیم در روستا نگهداریم .خروج جمعیت مازاد روستایی در سه دهه گذشته از روستا کار درستی بوده است ما باید در سطح شهرها واستان به سرمایه گذاری و جذب نیروی کار بیندیشیم.

ایمانی جاجرمی: این بحران چند بعد دارد. یکی اقلیم است مثلا تهران شهر زلزله خیزی است الان تمرکز جمعیت و امکانات در تهران است و این خطر بالقوه تهران را تهدید می کند. به لحاظ تاریخی ایران کشور پراکنده ای بوده و پراکنش جمعیت در روستاها داشتیم یعنی این بلایای طبیعی خسارت می زد اما چون پراکنده بودند خیلی نبود اما الان تمام تخم مرغهای توسعه کشور تقریبا در سبد تهران است. ایران کشور کم آبی است الان کشاورزی طالقان نابود شده چون باید آب تهران را تامین کنیم و آب آلوده صنعتی را در شرق تهران به خورد مردم می دهیم چون مردم آب ندارند. آلودگی هوا را هم داریم. نکته بعدی سازمان اجتماعی است، دقت کنید 2 هزار سال طول کشیده تا شهری مانند قزوین یا کاشان ساخته شده یعنی پیشینه و فرهنگ دارد اما ما آدمهایی را در مسکن مهر وارد کردیم که به سبب نبود سازمان اجتماعی، محل زندگی شان کنترل اجتماعی ندارد و امکان بروز اختلافات و سوء استفاده ها فراهم است. جمعیت ها را در شهرهایی جای داده ایم که 80 درصد درآمد شهرداری هایشان از محل منابع ناپایدار تامین می شود. دولت ملی هم که وابستگی زیادی به درآمدهای رانتی نفت فروشی دارد. شاید به همین دلایل است که امکان برنامه ریزی های بلند مدت و آمایشی وجود ندارد. باید به فکر روزگاری بود که اگر یک روز درامد نباشد و خدماتی مانند آب آشامیدنی تامین نگردد، تجمعاتی می شود که دولت امکان مقابله با آن را ندارد. بنابراین موضوع ابعاد امنیتی هم دارد.

امکان این شبیه سازی در تهران هم وجود دارد؟

ایمانی جاجرمی: این به تفاوتهای طبقاتی و نژادی برمی گردد که ما خوشبختانه این تفاوتها را نداریم. ما اختلاف طبقاتی و قومیتی داریم مثلا یک قوم در جایی جمع شوند و اگر آن ها در جامعه بزرگتر ادغام اجتماعی نشوند امکان بروز این مشکلات وجود دارد. وقتی عده ای فقیر یک جا باشند و امکانات نباشد باید منتظر جریانهای پوپولیزم باشیم چون پوپولیست ها دقیقا روی جریانهای بی عدالتی و فقر مانور می دهند.

میرزایی: مهاجرت شبکه ای همین است. مثلا در اسلام شهر و و رباط کریم بیشتر آذربایجانیها هستند. یکی از اولین تعریفهای حاشیه نشین این است که جذب شهر نشده است اما در حاشیه بازهم نیاز به کار و زندگی دارد که فعالیهای غیرمجاز انجام می دهند. بنابراین توانایی جذب مهم است و الان تهران توانایی جذب مهاجر ندارد و مشکل آب هم که اشاره شد. الان در توکیو 35 میلیون نفر زندگی می کنند که 30 درصد جمعیت کشور ژاپن است اما جمعیت مدیریت می شود. اما در تهران برای مهاجرت هیچ مدیریت وجود ندارد.

ساختار شهری ژاپن هم مانند کشور ماست؟

اجلالی: ساختار مدیریتی متناسب با واقعیت دارند اما تقسیم بندی های ما عاقلانه نیست . الان نمی توان کرج و تهران را جدا کرد اما دو سیسم مدیریتی دارند. ما نیاز به مدیریت کلان شهری داریم. بعد هم ژاپنیها یک دست هستند و می توانند کنار هم زندگی کنند.

ایمانی جاجرمی: البته جنبه منفی این است که این قومیتها در مجلس مثلا شبکه های خودشان را داشته باشند و برای خودشان مزیت ایجاد کنند. الان در کشور عراق اینگونه است که باعث تنفر شده.باید به عدالت توجه شود تا یک قوم یا گروه تمام فرصتهای سیاسی را نگیرد و برای خودش فرصت ایجاد کند. این خطر در مورد شورای روستا و شهر وجود دارد.

منبع تدبیرخبر

واقعیت هایی که توافق با ایران را برای آمریکا اجتناب ناپذیر کرد

عضو ارشد بنیاد کارنگی در تحلیلی در نشریه 'نشنال اینترست' به ارزیابی میزان تاثیر نیروها و عوامل بزرگتری که یک توافق هسته ای با ایران را ممکن ساخت، پرداخته و نوشته است که هفت واقعیت، توافق با ایران را برای آمریکا غیرقابل اجتناب کرد.
 

توافق هسته ای ایران: تاثیرات داخلی

میثم بهروش: بسیاری از مخالفان توافق هسته ای ایران و پنج بعلاوه یک، به ویژه اپوزیسیون خارج از کشور و معاندان، بر این باورند که چنین توافقی حیات تازه ای به جمهوری اسلامی داده و آن را در عرصه داخلی در برابر منتقدان و در منطقه نیز در برابر کشورهای عرب جسورتر می سازد. طبق این روایت، ایران تافته ای جدابافته در جامعه بین المللی ست که ماهیتی صرفا انقلابی دارد و  قائل به قواعد بین الملل نیست، بنابراین یا باید از طریق حمله نظامی آن را ساقط کرد، و یا با فشار مداوم و فلج کننده آن را به سازش و تبعیت از نظم موجود واداشت!
 

وقتی متهم شاکی می‌شود!

از دهها میلیارد دلار تا دکل‌های نفتی... کجا رفتند؟

وکیل احمدی‌نژاد اعلام کرد که از جهانگیری معاون اول رییس جمهور شکایت کرده است. خبری که بلافاصله انعکاس رسانه ای گسترده و پاسخ دفتر جهانگیری را به همراه داشت
 

طالبان خوب، طالبان بد!

عباس نصیر، سردبیر سابق روزنامه پاکستانی و انگلیسی زبان "Dawn" (طلوع) و سردبیر اجرایی سابق شبکه بی بی سی در منطقه آسیا-اقیانوس آرام است.در الجزیره نوشت: حتی مطابق با استانداردهای پاکستانی، روز چهارشنبه گذشته یک روز انفجاری برای اخبار و رسانه ها بود. آنچه از چند روز پیشتر در قالب شایعاتی پیرامون مرگ ملا عمر رهبر طالبان شنیده می شد، سرانجام در روز چهارشنبه تایید شد. دولت افغانستان اعلام کرد این گزارش ها صحت دارد.
 

کردهای ترکیه در برابر دو سناریوی خطرناک

در ترکیه چه می گذرد؟

محمدعلی دستمالی، کارشناس سیاسی مسایل منطقه در یادداشتی برای دیپلماسی ایرانی به ارزیابی اقدام اخیر ترکیه علیه پ.ک.ک پرداخته است.
 

پارادوکس مشروطه‌خواهی ایرانیان/ جنبش مشروطه، دینی یا روشنفکرانه؟

به بهانه‌ی صدو نهمین سالگرد امضای فرمان مشروطیت؛

مجلس، حق‌‌ تحصیل، قانون اساسی، بهبود وضعیت زنان و چاپ روزنامه از مهمترین دستاوردهای جنبش مشروطه بود و اینکه بالاخره در مملکتی قرون‌وسطی دولت ملزم به پاسخگویی شد خودش یک اتفاق بزرگ و مهم بود.

---

 

با گذشت حدود 109 سال از صدور فرمان مشروطیت، به‌نظر هنوز دید درستی به سرانجامِ یکی از مهمترین جنبش‌های ایرانی معاصر نداریم. دعواهای همیشگی مشروطه‌خواهان و مشروعه‌خواهان و متهم کردن تعدادی از علما و روشنفکران به خیانت و وطن‌فروشی تنها چیزی‌هایی‌ست که معمولا درباره‌ی مشروطه خوانده یا شنیده‌ایم. مشروطه در شرایطی می‌تواند مورد ارزیابی صحیح قرار گیرد که به یاد داشته باشیم، عالی‌ترین نهادِ آکادمیک ایران در آن زمان غیر از دارالفنون؛ حوزه‌های علمیه بودند. ضریب ایرانی‌های فرنگ رفته‌ هم خیلی کمتر از آدم‌های عامی بود و پیشگام مشروطه در شهرستان‌های کوچک عموما سران قبایل و ایالات بودند. می‌توان گفت نهضتی که به نام عدالت‌خواهی شکل گرفت و به‌عنوان مشروطه پایان یافت، در اصل محصولِ جریانِ دینی است؛ اما نظامِ مشروطه، محصول هر دو جریان دینی و روشنفکری است.

جریان‌های روشنفکری حاضر در مشروطه

ازجمله نیروهای اجتماعی فعال در نهضت مشروطه جریان سیاسی ـ اجتماعی روشنفکری بوده که نقشی عمیق و جدی در نهضت مشروطه ایفا نمود. روشنفکران از زمان نهضت مشروطه حضور جدی خود را در عرصه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جامعه‌ی ایرانی شروع کردند. جایگاه روشنفکران و علما در نهضت مشروطه از جهات مختلف ازجمله نقش‌شان در پیروزی جنبش، خاستگاه فکری و اجتماعی و اهداف آنها قابل توجه و بررسی است، به‌ویژه آن که بعداز پیروزی نهضت مشروطه، هر گروه سعی داشت نهضت را در جهت مقاصد خود به عنوان ابزار اعمال قدرت و کنار زدن رقیب به‌کار گیرند. در این میان؛ روشنفکری را بیشتر می‌توان شأن اجتماعی دانست تا طبقه‌ی اجتماعی؛ چراکه افراد و اشخاص مختلفی از طبقات مختلف اجتماعی در این گروه جای گرفته و تلاش کردند تا خود را به معیارها و شاخص‌های روشنفکری نزدیک کنند که میان‌شان درباری، بازرگان، شاهزاده، محصل از فرنگ برگشته و حتی روحانی نیز حضور داشتند. روحانیونی بوده‌اند که در ابتدای نهضت مشروطه با تغییر لباس خود از سلک روحانیت به گروه روشنفکری در جامعه پیوستند. سیدحسن تقی زاده ازجمله این روحانیون بود.

مشروطه با همه پیش‌فرض‌ها، پیش‌زمینه‌ها و شرایط و عوامل آن در بستر خود محل پرورش چالش‌های فکری اجتماعی در زمینه‌های گوناگون بود. جریان‌های فکری و الگوهای اندیشه‌ای را می‌توانیم در سه گونه آرایش دهیم :

الف) روشنفکران نسل اول

روشنفکران نسل اول یا «روشنفکران سیاح» که آغازگران جریان نواندیشی در ایران بودند و بیشتر در جهت تمایز بخشی ایران از غرب با مقایسه میزان عقب‌ماندگی ایران هستند. این نسل روشنفکری سعی داشت در ایران فضای اصلاحات را مهیا سازد. روشنفکران نسل اول مشتمل بر مجموعه افرادی بود که بسیاری همچون شاهان قاجار را نیز دربرمی‌گرفت. تمام مخالفان و موافقان رابطه با غرب؛ سازندگان نسل اول روشنفکری در ایران هستند. این گروه بدون بنیان‌های معرفتی دنیای جدید، وارد حوزه روشنفکری شدند و از این رو به لحاظ علمی هویتی مبهم و نامعین دارند .

بیشتر افراد این گروه روشنفکران با حکومت در ارتباط بودند و مسائل اصلی مورد نظرشان مورد علاقه حکومت. نوسازی حکومتی و تاحدودی نظامی مورد علاقه شاهان قاجار، مورد تایید این روشنفکران نیز قرار می‌گرفت. این گروه از روشنفکران، بدون آگاهی از مبانی مدرنیته و ساختارهای جامعه ایران به مقایسه شرایط ایران با غرب در حال پیشرفت پرداختند.

به لحاظ اینکه بخشی از این افراد منتقدِ دولت قاجاریه بودند، مشکلات اصلی را در دربار می‌دیدند. به عبارت دیگر، عقب‌ماندگی ایران را به نام عقب‌ماندگی درباری تعبیر کرده و بر جریان روشنفکری ایرانی اثرگذار شدند. اِشکال کار این گروه در داوری‌های سطحی و سیاسی است. برای مثال ناصرالدین شاه، در هر بار سفر خود به اروپا در صدد الگوبرداری از تجدد و گذار از نظم سنتی به نظم قانونی بود یا میرزا حسین‌خان سپهسالار و دیگر متجددان دربار ناصری سعی داشتند تا شاه را به فرنگ برند تا شاید او از پیشرفت‌های آنجا عبرتی بگیرد و در امور سیاسی دگرگونی حاصل شده و راه برای تجدد و دموکراسی هموار شود. یا تجار بزرگی مانند حاج کاظم ملک‌التجار و رضا مهدوی و ... به دلیل مسافرت‌های خارج از کشور و آشنایی با دستاوردهای تمدن غرب، رشد علم و تکنولوژی، گسترش و تجارت، حمل و نقل و حوزه‌های ارتباطی و به‌طور کلی توسعه اقتصادی و سیاسی غرب از درک عمیق‌تر و روشنگرایانه‌تری نسبت به دیگر اقشار اجتماعی کشور برخوردار بودند. آنان مقایسه ساختاری جامعه ایران و اروپا و علل واماندگی جامعه خود را مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌دادند. وجود سفرنامه‌های سیاحان خارجی منبع روشنفکری این گروه بود. سفرنامه‌هایی چون سفرنامه کنت دوگوبینو و سفرنامه ابراهیم بیک مراغه‌ای. نگارندگان این کتب با به تصویر کشیدن جامعه ایران در مجموعه تعارضات در فرهنگ، رفتار و شخصیت ایرانیان، آمادگی و پذیرش آنان را برای رسیدن به اصلاحات مشخص می‌کردند. برای نمونه دوگوبینو به ویژگی‌ها و مسائل محوری جامعه ایران در روند نوسازی اقتصادی و اجتماعی و مسایلی مانند عدم پرداخت مالیات اصناف به دولت، ملوک‌الطوایفی بودن ساختار سیاسی حکومت ایران، فقدان نظام قانونی، از هم گسیختگی ساختار اجتماعی و نبود قانون توجه داشت.

ب) روشنفکران نسل دوم

روشنفکران نسل دوم به سه گروه اصلی تقسیم می‌شوند: (۱) گروه روشنفکران غیررسمی، (۲) گروه روشنفکران رسمی و (۳) روشنفکران جریان اصلاحگری دینی.

روشنفکران غیررسمی را بیشتر می‌توان در میان سیاستمداران دولتی جستجو کرد. این افراد بیشتر از عناصر طبقه حاکم بودند که امکان ورود به غرب و آشنایی با ایده‌های غربی را به اشکال گوناگون پیدا کرده بودند. در این نسل دو گروه راستگرا و چپگرا دیده می‌شود. گروه راستگرا بیشتر در پی حفظ پایه‌های نظام سلطنتی بودند و با حرکات ارتجاعی و واپسگرایانه به گذشته توجه داشتند. به عبارتی به مدرنیته نگاهی بدبینانه داشتند. گروه چپگرا با داشتن پایگاه اشرافی و درباری و امکان مسافرت به غرب درصدد نوسازی ایران بودند.

در میان روشنفکران رسمی نیز، می‌توان از افراد برجسته‌ای یاد کرد که سعی در ایجاد سازگاری مابین گروه اول و دوم دارند. زیرا آنها با وجود اینکه در درون حاکمیت باقی مانده‌اند ولی به حاکمیت با دیدی انتقادی نگاه و به اصلاحگری اقدام می‌کردند. نمونه اصلی این افراد قائم مقام فراهانی، میرزا تقی خان امیرکبیر و عباس میرزا هستند.

در کنار جریان مدرنیته غربی و اصلاحگرایی سنتی حکومتی، با جریان دیگری روبرو هستیم که آن را جریان احیا‌گری دینی نامیده‌اند. منبع اصلی این جریان دین و مفهوم مرکزی آن رویکرد اسلامی در مورد مدرنیته است.  آنها تا جایی که می‌توانستند به تجدیدحیات فکر دینی می‌پرداختند و اسلام را به گونه‌ای تفسیر و تاویل می‌کردند که با عقل و دانش و تجارب بشر جدید تقارن پیدا کند. اینان درصدد بودند دین را طوری پیراسته کنند که توان پاسخگویی به مسائل جدید و نیازهای نو را داشته باشد. در این جریان متفکران متعددی مطرح‌اند که معروف‌ترین‌شان سیدجمال‌اادین اسد‌آبادی و عبدالرحمان‌بن احمد الکواکبی ملقب به «سید الفراتی» هستند.

ج) روشنفکران نسل سوم

نسل سوم روشنفکری در ایران پس از انقلاب مشروطه شکل گرفت. زمانی که جامعه با بحران‌های سیاسی و اجتماعی مواجه بود. روشنفکران و سیاسیون مدافع مدرنیسم در ایران دوره مشروطه، در مقابل دولتمردان محافظه‌کار و مدافعان نظام سنتی فئودالی قرار داشتند .در این دوره ما با ورود افراد جدیدی در حوزه روشنفکری روبرویم که اصلی‌ترین آنها عبارتنداز: تقی‌زاده و بهار در حوزه سیاست، جمال‌زاده در حوزه ادبیات و…

شکل‌گیری روشنفکری در این دوره منابع متعددی دارد که بقای استبداد، نوسازی رضاخانی، حکومت سیاسی ایران، وجود مارکسیسم و عکس‌العمل منفی روحانیون در مقابل جریان نوسازی برخی از این عوامل هستند.

حرکت روشنفکران نسل اول بیشتر متوجه عام‌گرایی سیاسی می‌باشند. نسل اولی‌ها به اموری که در غرب وجود داشت و در مقایسه با وضعیت ایران آن زمان به عنوان امور عجایب و غرایب تلقی می‌شد، توجه داشتند درحالیکه نسل دومی‌ها، مسایل اصلی مطرح و مرتبط با حکومت و دربار سلاطین را محور قرار دادند. در مقایسه با روشنفکران نسل اول، این نسل بیشتر به مسایل مرتبط با دربار و حکومت توجه می‌کرد .

سطحی‌نگری و سیاست‌زدگی روشنفکران این دوران آفت اصلی نظام فکری و اجتماعی شد زیرا به‌صورت عمقی و ریشه‌ای مشکلات ساختار اجتماعی ایران را نمی‌توانستند حل کنند. دیدن یک پل، راه‌آهن و تلگراف‌خانه در غرب آنها را در تاسیس و راه‌اندازی عناصر عینی جامعه مدرن در ایران موظف می‌ساخت. عباس میرزا قائم مقام فراهانی، امیرکبیر، سیدجمال، طالبوف و آخوندزاده همه در داشتن این ویژگی مشترک‌اند.

بازرگانان، روحانیون و تحصیل‌کردگان در فرنگ همه از روشنفکران نسل دومی‌اند که در تحولات فکری جامعه موثر بودند. آنان آغازگران تناقص‌گویی در نواندیشی ایرانی هستند. نسل دوم بیشتر بر مفاهیمی چون فقدان اموری مانند قانون، آزادی ، اتحاد اسلام و محدودیت اختیارات به عنوان مشکلات و موانع نوسازی در ایران تاکید کرده و راه‌حل را در رفع موانع دانستند. تشکیل مجلس، تفکیک قوا، گسترش آموزش و اصلاح دربار و حکومت پیشنهادهای روشنفکران نسل دوم است. منابعی که روشنفکران نسل دوم به عنوان الگو از آنها استفاده کرده‌اند، جریان روشنفکری انقلاب فرانسه، نوسازی اقتصادی و صنعتی ادبیات و گفتگوی سیاسی اروپا و روسیه بوده است.

اندیشه نوسازی در ایران، بیشتر از اروپا و روسیه وارد ایران شد و روشنفکران آن دوران ملکم خان، سیدجمال اسدآبادی، میرزاآقاخان کرمانی، رسول‌زاده و طالبوف بودند. در این میان ملکم‌خان و سیدجمال بیشتر از اندیشه نوسازی اروپایی تاثیر پذیرفته‌) به دلیل اقامت در اروپا – فرانسه) و رسول‌زاده و طالبوف بیشتر از اندیشه نوسازی روسیه متاثر بودند.

از دید منصوره اتحادیه( پژوهشگر تاریخ)، جنبش مشروطه هم خودجوش است و هم به‌نوعی هدایت شده به‌نظر می‌رسد. هدایت شده از آنسو که انجمن‌هایی در تهران تشکیل شده بود و افرادی مثل حیداوغلی با ماموریت و هدفمند از باکو به ایران آمده بود، خودجوش به این دلیل که انقلابیون مشروطه از قبل برنامه‌ای برای چگونگی پیشبرد نهضت ندارند.

اتحادیه با بیان اینکه بسیاری از زوایای این اتفاق تاریخی از دید همگان پنهان مانده است؛ می‌گوید: جریانی که در دوره‌ی مشروطه بر ضدسلطنت و شاه فعالیت می‌کرد و تا به حال به آن پرداخته نشده، جریان چپ‌گرایی است که سکولاریسم و جدایی قدرت از مذهب را می‌خواستند. این گروه تلاش داشت تمام قوانینی که برنامه‌هایی که حزب سوسیال دموکرات و حزب کمونیست باکو (روسیه) مطرح می‌کرده را در قانون اساسی بگنجانند تا به جدایی مذهب از سیاست برسند. البته گروه‌های چپ خیلی از خواسته‌هایشان را کاملا پنهان می‌کردند. به عنوان مثال اگر روزنامه‌های صوراسرافیل را بخوانیم، می‌بنیم در لوای اسلام برنامه‌های سوسیال دوکرات‌ها را ترویج می‌کرده‌اند. حتی عده‌ای از باکو با همین هدف وارد ایران شدند.

این مورخ؛ کسروی را تنها کسی می‌داند که متوجه فعالیت‌های این چنینی چپ‌گراها شده بود و تصریح می‌کند: تحرکات چپ‌گرایان در لایه‌های زیرین کتاب‌هایی که آن زمان نوشته شده‌اند نیز وجود داشته و کاملا به چشم می‌خورد اما کسی به آن توجهی نمی‌کند. تنها کسروی است که متوجه این موضوع شده و آن را عنوان  می‌کند، اما او هم خیلی عادی از کنار از آن می‌گذرد.  فعالیت‌های سوسیال دموکرات‌ها لزوما به دلیل دلسوزی برای ایران نیست، بلکه آمده‌اند تا کشور ما را علیه روس‌ها بشورانند. این به نفع انقلابیون روسیه بود که در ایران نیز شورش شود و سلطه تزار در کشور ما نیز با مخالفت و مبارزه همراه شود. از طرف دیگر اصلا یکی از اهداف مشروطه مبارزه با امپریالیسم خارجی و بیرون راندن روس و انگلیس از کشور بود.

اتحادیه اضافه می‌کند: این گروه تحریک‌کننده علیه مشروطیت مشروعه و علما بودند. حتی شخص شاه را علیه مشروعه‌خواهان تحریک می‌کرد و این همه استبداد صغیر و کبیر که بعد از مشروطه یا در حین آن اتفاق افتاد؛ ناشی از همین سنگ‌اندازی‌ها بود. البته در اینکه شخص محمد‌علی شاه فردی دیکتاتور و مستبد بود که سعی بر محدود کردن جنبه‌های مالی، سیاسی و نظامی مشروطیت در حیطه‌ی خود و نزدیکانش داشت و ته دلش اصلا مشروطه را قبول نداشت، شکی نیست. با این حال همین محمدعلی‌ شاه سه بار در مجلس برای دفاع از دولت مشروطه سوگند می‌خورد اما هر بار از سوی افرادی از این جریان فکری تحریک می‌شود. به محض اینکه تهران آرام می‌شد، تبریز شلوغ می‌شود و این زنجیره ادامه‌دار بود.

حضور علما در صف اول شکل‌گیری نهضت مشروطه

در تحلیل نهضت مشروطه نمی‌توان از وزن و نقش مراجع و علما به‌سادگی گذشت. نقش علمای دینی در چگونگی پیشبرد روند مشروطه آنچنان پررنگ است که حتی منتقدان عالمان دین مثل احمد کسروی نیز درباره‌ی تاثیر مراجع در تاریخ مشروطه می‌نویسد: «اگر فتوا‌های علمای نجف نبودی، کمتر کسی به یاری مشروطه پرداختی؛ همان مجاهدان تبریز، بیشترشان پیروی از دین می‌داشتند و دستاویزشان در آن کوشش‌ها و جان‌فشانی‌ها این فتوا‌های علمای نجف بود. همان ستارخان بارها این را بر زبان می‌آورد ‌که من حکم علمای نجف را اجرا می‌کنم.» و یا جمله‌ی دیگری از سیدحسن تقی‌زاده وجود دارد که در محرم ۱۳۲۶ نوشته است: «پیشامد ایران مدلّل می سازد که جز به نفوذ کلمه روحانیت، عمل مشروطیت در اسلام پیشرفت نمی‌تواند کرد.»

در یک جمع‌بندی می‌توان گفت: دو جریان علمای اصولی موافق مشروطه و روشنفکران، با حمایت از مشروطه، به‌دنبال تحقق اهداف خود بودند: روشنفکران با هدف مدرن و غربی‌کردن جامعه (مشروطه‌ی‌ غربی) و علمای اصولی موافق مشروطه در پی حاکم کردن قوانین اسلامی و محدود کردن ظلم و استبداد (مشروطه‌ی اسلامی). جریان علمای اصولی غیرموافق با مشروطه نیز ضمن تأیید اندیشه و اهداف علمای موافق با مشروطه، اعتقاد داشتند به‌لحاظ خارجی و مصداقی، مشروطه و مجلس موجود، آن اندیشه و اهداف را برآورده نمی‌کند.

اتحادیه در این‌باره می‌گوید: از دوره‌ی قاجار به بعد، مخصوصا بعد از عصر فتحعلی‌شاه؛ علما سیاسی می‌شوند، چون دولت برای مشروعیت بخشیدن به خود و حفظ قدرت به آن‌ها نیاز داشت. از سوی دیگر ما شیعیان مرجع تقلید و امام زمان داریم و این فرق ما با اهل سنت است. این‌هاست که نفوذ علما در ایران را پررنگ می‌کند.

 اگر بخواهیم نگاه فقها و مراجع به مشروطه را مورد بازبینی و واکاوی قرار بدهیم باید علمای آن عصر را در دو گروه مشروطه‌خواه و مشروعه‌خواه دسته‌بندی کنیم. اختلاف موجود در مواضع علمای مشروطه‌خواه و مشروعه‌خواه در حقیقت ناشی از نوع نگاه خاص هر کدام ار آن دو گروه به مقولۀ «دین شناسی» و «انسان شناسی» است. به عبارت دیگر علت اختلاف احکام در باب مشروطه این بود که هر دو دسته از مجتهدین با دیدگاه خاص دین شناسی و انسان شناسی خود با مشروطه برخورد کرده و هرکدام با توجه به معلومات پیشین خود در مورد آن اظهارنظر می‌کردند و از آنجا که نظرگاه‌شان در مورد دین و انسان با یکدیگر تفاوت داشت و پیشینه‌ی فکری‌شان با یکدیگر متفاوت بود، به نتیجه‌گیری متضادی رسیده بودند. بر همین اساس بود که علمای مشروطه‌خواه راه‌حل حفظ اسلام را در گروِ مسلح شدن به عقاید و افکار جدید و پاسخ متقن به شبهات دربارل شرع و اجرای احکام سیاسی – اجتماعی آن می‌دیدند و بر این باور بودند که شرع باید پاسخ لازم را برای معاندین آماده داشته باشد و در این صورت از آزادی او را گزندی نمی‌رسد؛ حال آنکه گروه مخالف حفظ ظواهر شرع و ممانعت از ابراز عقیده‌ی مخالفان را راه‌حل حفظ عقیده‌ی مسلمین می‌دانستند.

گروهی از تاریخ‌شناسان مثل حسین آبادیان مشکل عمده‌ی فضل‌الله نوری و دیگر مشروعه‌طلبانی مثل سیدمحمد کاظم طباطبایی یزدی (صاحب عروه الوثقی) را احساس مغایرت مشروطه با احکام شرع می‌داند و معتقد هستند: مشکل شیخ این بوده که حتی با مشروطه‌ای که می‌توانست در شکل دینی آن در ایران اجرا شود هم مخالفت نمود و این بدان دلیل بود که پذیرش مشروطه دینی، «فهم نوینی از دین» را می‌طلبید که شیخ فضل‌الله فاقد آن بود .البته او در جای دیگری اذعان دارد که شیخ فضل‌الله به‌واسطه‌ی وقوفی که به جوهر مشروطه در غرب داشت و آن را در تباین با دینداری می‌دانست، مشروطه را نمی‌پذیرفت.

برخی از محققان ازجمله غلامحسین زرگری‌نژاد و احمد سیف نیز مهمترین عامل اختلاف مواضع علما در قبال حکومت مشروطه را نوع دیدگاه آنان درباره نظام مطلوب حکومتی در عصر غیبت می‌دانند. زرگری‌نژاد در مقدمه‌ای طولانی که بر کتاب «رسائل مشروطیت» نگاشته؛ عقیده دارد: مخالفت و ستیزه‌جویی شیخ فضل‌الله نوری با مشروطه به این سبب بوده است که وی مشروطیت را مغایر با مبانی تفکر فقهی و اجتهاد خاص خود می‌دید .

وی معتقد است: شیخ فضل‌الله، به رغم بیانات و موضع‌گیری‌هایش مبنی بر حمایت از مجلس و عدم مخالفت شالوده‌ای با مشروطیت، در باطن با اساس مشروطیت مخالف بود؛ اما از آنجا که زمینه را برای ابراز ان آماده و مهیا نمی‌دید راه تقیه درپیش گرفت و حتی حاضر شد که تسامح نماید و به شرط قبول و تحقق خواسته‌های خود با مشروطیت کنار آمده و همراه شود .

از سویی دیگر علمای مشروطه‌خواهی مثل آخوند خراسانی، میرزا محمّد حسین تهرانی نجل میرزا خلیل، شیخ عبدالله مازندرانی، ( هر سه، مراجع سه‌گانه‌ی نجف در صدر مشروطیّت هستند) شیخ محمّد اسماعیل محلّاتی، میرزا محمّد حسین نائینی، سیّدعبدالله بهبهانی و سیّدمحمّد طباطبایی ( که در رأس علمای مشروطه‌خواه تهران و در حقیقت از مروّجین این مکتب سیاسی در ایران محسوب می‌شوند) به نهضت مشروطه وارد شدند تا نخستین مواجهه‌ی داخلی فقیهان مدرسه‌ی نجف با اندیشه‌ی تجدد و مردم‌سالاری رقم بخورد. در مکتب آخوند خراسانی، دوگانه‌های شریعت و مشروطیت، فقه و قانون، حقوق مردم و تکالیف الهی، سنت و تجدد درکنار هم پذیرفته می‌شوند و استبداد و حکومت مطلقه در تعارض ذاتی با اسلام معرّفی می‌شود. اصول مشروطیت نیز اظهر ضروریات اسلامیه در عصر غیبت، در حوزه‌ی سیاسی شناخته می‌شود.

صادق زیباکلام در یکی از مصاحبه‌هایش گفته: یکی از ایرادات شیخ فضل‌الله نوری به مشروطه آن بود که مشروطه با وضع قانون اساسی و وضع نهادی به نام پارلمان یا مجلس ‌در حقیقت اختیار سلطان اسلام را محدود می‌کند و شیخ فضل‌الله نفرین می‌کند به مجلس و مشروطه‌خواهان که شما قدرت سلطان اسلام را دارید محدود می‌کنید. او این کار را حرام می‌دانست. آن اشکالاتی که ایشان به مشروطه وارد کرد، ایراداتی نبود که بگوییم به مرور زمان جا می‌افتاد.‌ نه، ایشان پادشاه و سلطنت را در حقیقت سلطان اسلام می‌دانست‌، ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه و محمدعلی شاه را سلطان اسلام می‌دانست و چون قانون اساسی از اختیارات شاه کاسته بود و چون متمم قانون اساسی، ‌خیلی بیشتر از اختیارات پادشاه کاسته بود،‌ شیخ فضل‌الله مجلس را نفرین کرد که چرا اختیارات سلطان اسلام را محدود کردید. اساسا شیخ فضل‌الله ایده‌ای مثل تفکیک قوا را قبول ندارد، ‌آن را با اسلام سازگار نمی‌دانست.

زیباکلام در جایی دیگری از این مصاحبه تاکید می‌کند: اساسا شیخ فضل‌الله نوری نفس قانون‌گذاری را قبول نداشت. او معتقد بود اگر شما بگویید ما نیاز به قوانین جدید داریم، در حقیقت نبوت را نپذیرفته‌اید، نبوت را شما قبول ندارید؛ چراکه نبوت یعنی این‌که محمدبن عبدالله خاتم پیامبران بوده است و هرچه که شرط لازم داشته نبی اکرم،‌ صلوات الله علیه آن را با خودش آورده است. وقتی شما می‌گویید چیزهایی هست که ما نیاز داریم، این یعنی اینکه نبوت و رسالت کامل نبوده است.

یک ابهام دیگر هم وجود دارد و آن اینکه ممکن است این دلایل شیخ فضل‌الله نوری بیشتر بهانه‌ای بوده برای مخالفت با مشروطه و بیشتر رقابت‌های سیاسی که با دو سید دیگر ‌یعنی مرحوم آقا سیدطباطبایی و آقا سیدعبدالله بهبهانی داشته و باعث شد که بخواهد فرش مشروطه را از زیر پای آنها بکشد. یکی از رجال همان دوران هم در کتاب خاطراتش می‌نویسد: اگر سیدین حاضر بودند آقا شیخ فضل‌الله نوری را هم روی فرش مشروطه جای بدهند، ‌ای بسا هیچکدام از آن مسائل بوجود نمی‌آمد.

به عقیده‌ی زیباکلام نیز در هر حال علما و مراجع با یکدیگر رقابت داشتند و از آن گریزی نیست و مشروطه قدرت و جایگاه دو رقیب شیخ فضل‌الله را، ‌یعنی طباطبائی و بهبهانی را بالا برده بود و بالعکس شیخ فضل‌الله نوری که در ابتدا با مشروعیت همراهی کرد و بعد برگشت و در مقابل مشروطه قرار گرفت، از اعتبار و نفوذش در بین مردم بسیار کاسته شد و یار و یاور و متحد او در حقیقت محمدعلی شاه شد و دشمنان مشروطه، ای بسا مرحوم آقا شیخ فضل‌الله نوری گفته باشد، ‌حالا که مشروطه باعث کاهش نفوذ من در جامعه شده و متقابلا باعث بالارفتن نفوذ و اعتبار سیدین شده، ‌من این فرش مشروطه را از زیر پایتان می‌کشم بیرون و آن را زیرسوال می‌برم تا آن نفوذ و قدرتی که شما پیدا کردید؛ هم از بین برود.

یک موضوع مهم دیگری که اصلا در این سال‌ها مورد بررسی قرار نگرفته، کیفرخواستی 17 صفحه‌ای است که در دادگاه شیخ فضل‌الله نوری خوانده شد، وقتی شیخ زنجانی که خود از مجتهدین آن مقطع بود،‌ کیفرخواست را می‌خواند،‌ در آن 17 صفحه، ‌فقط به عقاید شیخ فضل‌الله نپرداخته، بلکه به کارهایی که او در مخالفت با مشروطه کرد،‌ پرداخته و آنها را موجب قتل و ضرر و زیان به مردم تلقی می‌کند.

در این کیفرخواست آمده بود که شیخ فضل‌الله کارهایی کرده که عده‌ای به واسطه آن کشته شده‌اند. براساس این اتهامات ‌شیخ فضل‌الله در جریان مشروطه، دست در دست محمدعلی شاه می‌گذارد و وقتی عده‌ای از مشروطه‌خواهان در همین پادگان «حر» در تهران توسط محمدعلی شاه به دار آویخته می‌شوند، ‌شیخ فضل‌الله خداوند را شکر می‌کند که آن خانه اشرار توسط سپاه ابابیل ویران شد. نکته جالب پاسخ خود شیخ به کیفرخواست‌اش است. وقتی که کیفرخواست قرائت می‌شود او فقط یک پاسخ‌ به شیخ زنجانی‌(‌دادستان دادگاهش) می‌دهد و می‌گوید: من مجتهد هستم و به استناد قوه اجتهادیه‌ام این کارهایی را که شما می‌گویید، کرده‌ام.

همچنین به گفته‌ی اتحادیه؛ شیخ فضل‌الله زمانی که داشتند برای تشکیل قوه قضاییه قانون می‌نوشتند و قرار بود قوانین اروپایی مدنظر قرار بگیرد و تحصیل و مدارس زیر پوشش وزارت فرهنگ قرار بگیرد به شدت با آن مخالفت کرد. بالاخره دو بخش قضاوت و آموزش دو حوزه‌ای بود که قبل از شروع جریانات مشروطه تماما در اریکه قدرت علما بود و شخصی مثل شیخ فضل‌الله از روند پیش آمده راضی نبود، چراکه از دست دادن این دو نهاد بنیادین، آنهم در شرایطی که از حضور سکولارها در این بخش‌ها احساس خطر می‌کردند زنگ خطر را برای علما به صدا درآورده بود. از طرف دیگر سوسیال دموکرات‌ها بحث تحصیل زمین بین رعایا، حقوق زنان و جدایی دین از سیاست را مطرح می‌کردند که بازهم نگرانی جدی برای برخی علما بود. این نگرانی فقط از سوی شیخ فضل الله نوری نبود و عده بسیار زیادی از علمای تهران و نجف نیز از این بابت احساس خطر می‌کردند که به شاه عبدالعظیم می‌روند و اطلاعیه چاپ می‌کنند و خواسته‌هایشان را با علمایی مانند طباطبایی و بهبهانی مطرح می‌کنند. این روند بعدها هم ادامه می‌یابد و در مجلس سوم مدرس سعی می‌کند یک حزب تشکیل می‌دهد برای مقابله یا سکولارها. شیخ‌فضل‌الله اصلا تنها نیست.

نکته‌ای که عمدتاً در تحلیل مواضع مشروعه‌خواهان و خصوصاً شیخ فضل‌الله نوری مورد غفلت قرار می‌گیرد این است که عمده نظرات مطرح شده از سوی شیخ فضل‌الله در رسائل خود ناظر به نقد جریان مشروطه‌خواهی سکولار است. از باب نمونه، اگر شیخ فضل‌الله در مقام ضدیت با آزادی برمی‌آید این ضدیت در حقیقت در واکنش به خواست مشروطه‌خواهان غربی از طرح مسئله آزادی صورت می‌گیرد. شیخ فضل‌الله با آزادی‌ای مخالف است که مشروطه‌خواهان غربی آن را می‌خواهند، در حقیقت او طرح مسئلۀ آزادی را محملی برای اشاعه منکرات می‌داند. همچنین برخی از صاحب‌نظران قائل هستند علمای مشروطه‌خواه و در رأس آن‌ها آخوند خراسانی، فریب روشنفکران را خوردند و موضع شیخ فضل‌الله و علمای منتقد و مخالف مشروطه درست بود. از برخی علمای مشروطه‌خواه نیز نقل شده که در سال‌های پس از مشروطه‌ی دوم، می‌گفتند «سرکه ریختیم، شراب شد» که نشان‌دهنده‌ی پشیمانی آنها از مشروطه‌خواهی بود. این دیدگاه، از آن جهت صحیح است که، علمای مشروطه‌خواه آشنایی کافی از شرایط نداشته و رجال‌شناسی ضعیفی داشتند؛ به‌ویژه علمای نجف که از ایران دور بودند. پس می‌توان اینگونه نتیجه گرفت که علمای مخالف مشروطه و مشروعه‌خواهان، می‌خواستند جلوی مخالفتی که در مجلس با شریعت آغاز شده را بگیرند.

دیگر جنبش‌های سیاسی عصر مشروطه

غیر از طیف سکولارـ سوسیالیست و گروه علما جریان‌های سیاسی و اجتماعی دیگری هم بودند که در آن دوره فعالیت می‌کردند. در هر صورت براساس اسنناد تاریخی نارضایتی عمومی مردم از وضعیت موجود به شدت بالا بود و به همین دلیل در شکل‌های مختلف مبارزه با ظلم و نابسامانی آن دوره شکل می‌گرفت اما اصل و اساس خواسته‌ای که عامه مردم داشتند عدالتخانه بود و آنها تصوری از مجلس و قانون اساسی نداشتند.

در حقیقت همزمان که مشروطه اتفاق می‌افتد و مردم عادی از جریانی که برای دادخواهی مبارزه می‌کند؛ مطلع می‌شوند، فارغ از اینکه گفته‌ها و برنامه‌های مشروطه چیست و چقدر درست، به مشروطه خواهان ملحق می‌شوند. به همین دلایل است که در مجلس‌های ابتدایی صحبت می‌شود که فعلا همان قدرت استبدادی سابق را به حکام شهرها برگردانیم تا بتوانند آرامش را در ایالات خود برقرار کنند. پس وقتی صحبت از حضور مردم در مشروطه می‌شود باید دانست مردم همیشه شورش و مخالفت علیه حاکم ایالات خود داشتند اما با مشروطه این مبارزات قوی‌تر شد. در این زمان دولت مرکزی به نوعی ضعیف ودرگیر مسائل متعدد شده بود. از طرفی عثمانی به ایران حمله کرده و همزمان قراردادهای روس و انگلیس منعقد می‌شود که همگی  به سست شدن بنیان سلطنت قاجار دامن می‌زد.

اوج‌گیری ادبیات در بستر مشروطه‌خواهی

دوران مشروطیت، نقطه عطفی در تاریخ و ادب ایران بود درنتیجه تغییراتی که در این زمان در اوضاع کشور پدید آمد مستقیما بر ادبیات تاثیر گذاشت. گرچه از سال‌ها پیش، جرقه‌های ساده‌نویسی زده شد اما تغییر اساسی در محتوای شعر و داستان، از این زمان آغاز شد.

ادبیات مشروطه از یکسو ریشه در دهه‌ی سوم سلطنت ناصرالدین شاه و ویژگی‌های عمومی آن دارد و از سوی دیگر در ادبیات نوی متجلی می‌شود که تا سال‌های نزدیک به کودتای سال ١٢٩٩ ش و حتی چند سال پس از آن ادامه می‌یابد. این ادبیات، تلاش و تکاپوی ملت ایران را برای نیل به یک حکومت قانون و بریدن از حکومت استبداد، بازتاب می‌داد و ظهور آن را می‌توان با آشنایی ایرانیان با ایده‌ی "آزادی" به مفهوم اروپایی آن مقارن دانست. کلمه‌ی "آزادی"به کرات در شعر کهن فارسی آمده و اشعاری نیز در خصوص آن می‌توان پیدا کرد، ولیکن مفهوم غربی آن که حکومت قانون و نوعی نظم اجتماعی متکی بر برابری است، چیزی بود که در نتیجه‌ی آشنایی شاعران و ادیبان ایران با غرب، در اندیشه و احساسات آنان رسوب کرد.

در این دوره، شعر فارسی در قلمرو محتوا و اهداف شعری از دربار رست و گام به کوچه و بازار نهاد و مشحون از خون و فریاد و گرمی زندگی و آرمان‌ها شد. شعر فارسی قرن‌های متمادی از زندگی قهر کرده بود و همه کوشش‌هایی که شاعران عهد صفوی برای ایجاد تحول و اصلاح (و به تعبییر خودشان برای ایجاد "حالت جدید") در آن انجام می‌دادند، چیزی جز تحولی در ظاهر بیان شعری و صور خیال شعری نبود. ولی شعر مشروطیت تا آن اندازه محتوا و گستره احساسی شعر فارسی را دگرگون کرد که می‌توان گفت همه پیوندش را با گذشته گسست.

مفاهیمی همچون وطن، آزادی و قانون، فرهنگ نو و تعلیم و تربیت جدید، زنان و مساله برابری با مردان، نقادی اصول اخلاقی کهن، مبارزه با خرافات مذهبی (و گاه با خود مذهب) که از همان آغاز مشروطه‌خواهی وارد شعر فارسی شد، از صادرات غرب به ایران به‌شمار می‌رفت و ریشه در آشنایی ایرانیان با فرهنگ و تفکر غربی داشت.

البته شاعران در برخورد با این مفاهیم برداشت مشخصی نداشتند. به عنوان مثال؛ "وطن" در دیدگاه‌های مختلف آنان مفاهیم متفاوتی داشت. "وطنی" که سیداشرف (نسیم شمال) از آن صحبت می‌کرد، "وطنی" بود که با تمام مظاهر اسلامی و شیعه سرشته شده بود و حال آن که وقتی عشقی صحبت از "وطن" می‌کرد "ایران" به مفهوم خالص آن بود ( او نیز مانند سایر پیشروان رمانتیک، دوره ساسانیان و ایام پیش از استیلای عرب را درنظر داشت. از این روست که نوعی احساس ضدعرب را می‌توان از لا به لای اشعار عشقی دریافت و حال آن که سیداشرف اعراب را می‌ستود.

آزادی و قانون نیز دارای حد و مرز و پذیرش مشخصی نبود. در این زمینه اتوپیای پیش ساخته‌ای وجود نداشت تا شاعر بتواند با الگو قرار دادن آن، آزادی و قانون را در جامعه پیاده کند، لیکن ستایش زیادی از ایده عمومی آزادی و قانون را می‌توان در اشعار این دوره دید. مساله برخورد با خرافات مذهبی و گاه مذهب نیز بیش از یک جنبه داشت و برداشت شاعران از آن گوناگون بود. برخی از آنان مسایل جزیی مذهبی را که دارای درونمایه خرافی بود، مورد انتقاد قرار می دادند، مانند ایرج میرزا ولی دیگران گاه مذهب را قبول نداشتند، نظیر عشقی که فردی داروینی‌ست بود.

داستان‌نویسان ایرانی نیز در عصر مشروطیت با انواع جدید ادبی از راه ادبیات فرانسه و روسیه آشنا می‌شوند. آخوندزاده، طالبوف، مراغه‌ای، میرزاحبیب اصفهانی و میرزا آقاخان کرمانی نخستین کسانی هستند که رمان و نمایشنامه فارسی می‌نویسند  و ادبیاتی پدید می‌آورند که به دلیل دلبستگی به انتقاد از ناروایی‌های اجتماعی و سنن خرافی، تفاوتی اساسی با ادبیات پیشین دارد. نوشتن برای مردم کم‌سواد، نثر را از قالب‌های کهنه‌اش بیرون آورده و قابلیت‌های نویی مثل کاربرد در داستان و نمایشنامه و روزنامه به آن می‌بخشد.
 

یکی دیگر از ویژگی‌های ادبیات دوران مشروطه نمود نوستالوژیک نوشته‌های ادبیات این زمانه در آثارشان به گذشته‌های دور ایران است، که با روی کار آمدن رضا پهلوی و تقویت قوای نظامی ایران این احساس تا حدودی کمرنگ می‌شود.  علاوه بر این برخی نویسندگان نیز که از وضع سیاسی و خفقان حکومت رضاخانی راضی نیستند، نه تنها نظریات ناسیونالیستی را کنار گذاشته بلکه به انتقاد از آن برمی‌خیزند. اوج این حملات به نظام استبدادی رضاخان که بر پایه احساسات ناسیونالیستی مردم وابسته بود را در کتاب وغ وغ ساهاب هدایت می‌توان یافت.

جناح‌های عمده ادبی در دوران مشروطه نیز در سه گروه  عمده ادبى قابل تشخیص است:

الف _ جناح سنت‌گرا

این جناح ادبى با آگاهى لازم و پیوند تام و تمامى که با سنت‌هاى ادبى ایران داشتند از زبان فاخر و پرصلابت گذشته که به عروض و سنن موسیقایى شعر فارسى تکیه داشت، استفاده مى‌کردند و بدان سخت پایبند بودند. از چهره‌هاى معروف این جناح مى‌توان به ادیب الممالک فراهانى، ملک الشعراى بهار و دهخدا اشاره کرد.

ب _ گروه شاعران مردمى

این گروه با موازین ادب گذشته انس چندانى نداشتند و زبان کوچه و بازارى را برگزیدند و با صمیمیتى که در این طریق از خودشان نشان مى‌دادند، از قبول عام برخوردار شدند. شاعران برجسته این گروه سیداشرف الدین گیلانى (نسیم شمال)، ابوالقاسم عارف قزوینى و میرزاده عشقى‌ست.

ج _ شعر کارگری

این شاخه از ادبیات، تحت تاثیر انقلاب کارگرى روسیه و اندیشه‌هاى کارگرى آن زمان شکل گرفت. این شیوه در شعر فارسى عصر بیدارى، نیازها و محرومیت‌هاى توده مردم را موضوع اصلى خود قرار مى‌دهد و به دفاع از حقوق محرومان و رنجبران برمى‌خیزد. به عبارت بهتر، از شاخه‌اى که این ویژگى را بیشتر در خود منعکس مى‌کرد به «ادبیات کارگرى» یا ادبیات محرومان یاد مى‌کنند. از شاعران برجسته این گروه مى‌توان به فرخى یزدى و لاهوتى اشاره کرد.

رابطه ادبیات و جریان‌های سیاسی و اجتماعی در عصر مشروطه

بی‌گمان رابطه مسائل اجتماعی و ادبیات، رابطه‌ای دوسویه است. هم مسائل اجتماعی و سیاسی دوره مشروطه در ادبیات تاثیر جدی گذاشت و هم ادبیات در مشروطه. ادبیات برای بسترسازی و فراهم آوردن زمینه‌های روشنفکری و گسترش شعارهای مشروطه نقش اساسی ایفا کرد. اگر چه بعضی از منشی‌های دوره قاجار ضرورت ساده‌نویسی را یادآوری کرده بودند، اما در دوره بیداری است که نثر ساده می‌شود و کسانی مثل زین‌العادبین مراغه‌ای، آخوندزاده، دهخدا و طالبوف کمک کردند تا نثر در خدمت شرایط اجتماعی قرار بگیرد. البته این نشر اشکالاتی را به لحاظ ادبی دارد.

شعر هم همین وضعیت را دارد. شعر پیش از دوره بیداری، شعری است که یا در دربار است یا در خانقاه‌ها. اما در دوره بیداری شعر جایگاه همیشگی خودش را رها می‌کند و پا به کوچه و بازار می‌گذارد و در خدمت شعارها و مسائل دوره بیداری مشروطه درمی‌آید.

ناصر محسنی‌نیا (پژوهشگر ادبیات) معتقد است: تمام روشنفکران و کنشگرانی که برای آزادی و مشروطه‌خواهی فعالیت می‌کردند یک وجه مشترک داشتند و آن هم دست‌به‌قلم بودن آن‌‌هاست.

او درباره‌ی جایگاه ادبیات و ادیبان (شاعران و نویسندگان) در جنبش مشروطه می‌گوید: اصولا وقتی نهضت مشروطه شروع شد بخش عظیمی از کسانی که در این نهضت شرکت داشتند اول ادیب بودند و بعد سیاست‌مدار. وجه غالب و پررنگ تمام فعالان اجتماعی دوره‌ی مشروطه (شاعران، روزنامه‌نگاران و نویسندگان) هم همین ادبی بودنشان بود. حالا کسی مثل قائم‌مقام فراهانی هم سیاست‌مدار تمام‌عیاری بود و هم ادیب قابلی، میرزاده‌ی عشقی، ملک‌شعرای بهار، ایرج میرزا و حتی جهانگیرخان وراسرافیل هم اول ادیب بودند و بعد مشروطه‌خواه. بعد از مشروطه است که کم‌کم سیاست‌مدار، روزنامه‌نگار و نویسنده از یکدیگر تفکیک می‌شوند اما تا اواسط عهد رضاخانی و حتی پهلوی دوم ادیب بودن جایگاه مهمی در زندگی فعالان اجتماعی، سیاسی و روشنفکران آن زمان بازی می‌کرد.

این پژوهشگر با تاکید بر اینکه نویسندگان، شاعران و طنز‌پردازان عصر مشروطه همگی در حد اعلای مهارت قلم به دست می‌گرفتند؛ اضافه می‌کند: در دوره‌ مشروطه و گذار از سلطنت ابتدا فقز تحول در نثر ادبی را شاهد بودیم اما کم‌کم محتوای آثار ادبی نیز دچار دگرگونی شدند و مثلا شعر لطیف و عاطفی جای خود را به مضامین اجتماعی، سیاسی و آزادی‌خواهانه داد. مبارزه با استبداد داخلی و استعمار خارجی در تمام متون ادبی عصر مشروطه به چشم‌ می‌خورد. اساسا روزنامه و ادبیات بود که آواز مشروطه به گوش شهرهایی غیر از شهرهای درگیر مشروطه رساند و وحدت ملی را حفظ کرد. می‌توان گفت ادبیات مشروطه درون‌مایه‌های آشکار سیاسی و ناسیونالیستی دارد.

سعاد پیرا (فعال در انتشار کتاب‌های تاریخی) هم تاکید می‌کند: درس‌ خواندن در دوره‌ی مشروطه، بر ادبیات استوار بود. مهمترین درس‌هایی که آن زمان تدریس می‌شد ادبیات بود. به همین دلیل تمام متفکران، سیاسیون آن دوره همگی ادبیات غنی داشتند.

پیرا همچنین جایگزین شدن دیالوگ به‌جای منولوگ در ادبیات را یکی از دستاوردهای مشروطه می‌داند و می‌گوید: تا قبل از مشروطه دیالوگ‌ها یکسویه و یک‌طرفه بود. در داستا‌ن‌ها و قصه‌های قبل از مشروطه هویت ملی و شخصی را مطرح نبود و تقریبا شخصیت‌ها و مکان‌ها خیالی و انتزاعی هستند. در دوره‌ی مشروطه است که نیاز به هویت ملی پیدا می‌شود و داستانی مثل «شمس و طغرل» در سال 1325 نوشته می‌شود.  برخلاف اینکه عده‌ای می‌گویند در شهرهای کوچک از انقلاب خبری نبوده، همین داستان که به حال‌و‌هوای انقلاب نزدیک است نشان می‌دهد دیگر شهرها هم حالا نه به اندازه‌ی شهرهای بزرگ اما نگاهی به مبازرات مشروطه داشته‌اند.

در کل می‌توان گفت، نهضت مشروطه یک جنبش فکری بود که در عمق اندیشه و افکار سخنوران اثر کرد. افکاری که در اثر نهضت مشروطه در ایران پیدا شد، ادبیاتی نو و سبکی تازه پدید آورد که هدف و آرمان آن با ادبیات پیش از مشروطه فرق کلی داشت. هدف ادبیات دوره مشروطه یا سبک مشروطه به طور کلی بیداری مردم و برانگیختن احساسات مذهبی و ملی و ترویج آزادی‌های فردی و اجتماعی، پیکار با بیگانه و بیگانه‌خواهی، انتقاد سخت و بی‌رحم از نابسامانی‌ها و آشناکردن مردم به حدود و حقوق انسانی آن‌ها بود.

سرانجام مشروطه و پرسش‌هایی که هنوز ادامه دارند

اینکه آیا مشروطه به اهداف رسید باید با توجه به این پرسش‌ها باشد که اولا هر گروهی چه خواستی از این جنبش داشته و در ثانی مشروطه با تمام کم و کاستی‌ها چه دست‌اوردی با خود به همراه آورد؟

مجلس، حق‌‌ تحصیل، قانون اساسی، بهبود وضعیت زنان و چاپ روزنامه از مهمترین دستاوردهای جنبش مشروطه بود و اینکه بالاخره در مملکتی قرون‌وسطی دولت ملزم به پاسخگویی شد خودش یک اتفاق بزرگ و مهم بود. شاید مشروطه به ایده‌ال نرسید، اما اولا مفهوم شرایط ایده‌آل از دید افراد مختلف فرق می‌کند و دوما شرایط زمان را باید درنظر بگیریم. در آن دوره ایران چه کاری می‌توانست انجام بدهد؟ کشوری که نه وزراتخانه‌، نه تشکیلات مدنی و نه حتی موسسه‌ آکادمیک نداشت چه مسیری را باید طی می‌کرد؟

گزارش از: بهاران سواری-ایلنا

مردم سالاری، دغدغه اصلی جامعه مدنی امروز

حسین واثق: صاحب‌نظران، انتخابات را بهترین سنجش و همه‌جانبه‌ترین روش شناخت جامعه‌شناسی سیاسی می‌دانند زیرا انتخابات بهترین فرصت برای بازیگران سیاسی، افراد جامعه به‌عنوان رأی‌دهندگان، نامزدها و رسانه‌های گروهی برای تأثیرگذاری بر یکدیگر و نهادهای سیاسی است.
 

اردوغان و اسد در یک جبهه می‌جنگند

راز چرخش ترکیه در حمله به داعش چیست؟

حمله ترکیه به داعش به معنای آن نیست که ترکیه دست از رویای سرنگون کردن اسد کشیده است، اما نشان می‌دهد که در وضعیت فعلی، اردوغان و اسد در یک جبهه می‌جنگند. دولت اردوغان حاضر نیست یک حکومت مستقل کرد را در خاک سوریه تحمل کند.
 

آیا سیاست ترکیه در قبال سوریه تغییر کرده است؟

تحلیلگر مشهور و سردبیر روزنامه رأی الیوم در مقاله‌ای درخصوص عملیات تروریستی داعش در ترکیه و ورود رسمی این کشور به جنگ با داعش این سئوال را مطرح کرد که آیا آنکارا سیاست های خود را درخصوص سوریه تغییر داده است؟

 

نکوهشگران و ستایشگران بازار

احمد غلامی- تنها به فاصله چندروز تدریجا توافق هسته‌ای ماهیت سیاسی‌اش کم‌رنگ‌تر می‌شود و تأثیراتش از حیث اقتصادی جدی‌تر و عمیق‌تر می‌شود. کارشناسان اقتصادی از کشورهای غربی برای مذاکره با ایران یکی بعد از دیگری به تهران می‌آیند و قراردادهای تجاری مهمی منعقد می‌شود. ایران جذابیت‌های تازه‌ای پیدا کرده است. این تعبیر برودل که «اقتصاد به سیاست شکل می‌دهد»، عینی و علنی‌تر از هر زمان در برابر ما قرار گرفته است. پیامد سنجیده مذاکرات هسته‌ای، به‌رسمیت‌شناختن حق غنی‌سازی ایران بود. اما حالا با رفع تحریم‌ها، به‌تعبیر صاحب‌نظران علوم انسانی، پیامدهای ناخواسته پیشی می‌گیرند. دوران تازه‌ای در زندگی ما رقم می‌خورد. به قول آنتونیو نگری، هیچ دورانی برای فرارسیدنش آن‌قدر صبر نمی‌کند تا یکایک زندگان کاملا قانع شوند و اعلام آمادگی کنند.
 

اصحاب معاویه و اشباه الرجال!

خشم دلواپسان از شادی مردم و رسانه‌ها

آیا رسانه‌هایی که زیر بار انواع فشارها در سخت ترین شرایط ممکن کنار مردم هستند اشباه الرجال‌اند یا کسانی که با حمایت‌های بی دریغ خود شبح الرجلی را بر ایران حاکم کردند که هشت سال بسیاری از مردان اصیل این سرزمین را شرمنده خانواده‌شان کرد؟...